А.Б. Сакимбаеванын кызыкчылыгын көздөгөн И.Н. Айткуловдун кайрылуусуна байланыштуу Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза процессуалдык кодексинин 397-беренесинин 1, 2- бөлүктөрүнүн конституциялуулугун текшерүү жөнүндө иш боюнча пресс-релиз

Кыргыз Республикасынын Конституциялык соту 2025-жылдын 4-июнунда Кылмыш-жаза процессуалдык кодексинин 397-беренесинин 1, 2- бөлүктөрүнүн конституциялуулугун текшерүү жөнүндө ишти карап чыкты.

И.Н. Айткулов талашылып жаткан ченемдер укуктары козголгон, бирок жазык процессинин катышуучулары катары формалдуу түрдө таанылбаган жактар тарабынан соттук чечимдерге даттануу механизмин караштырбайт деп эсептейт.

Анын пикири боюнча, бул укуктук кызыкчылыктын жоктугу себеби боюнча эмес, бузулган укукту коргоо мүмкүнчүлүгүн чектеген формалдуу түзүлгөн процесстик конструкциядан улам сот адилеттигине жетүүгө жолтоо болууда. Көрсөтүлгөндөр, анын пикири боюнча укуктун үстөмдүгүнүн, укуктардын жана эркиндиктердин ажыратылбастыгынын, тараптардын тең укуктуулугунун конституциялык принциптерине жана Конституцияда бекитилген соттук коргоонун кепилдиктерине каршы келет.

Ишти кароонун жыйынтыгы боюнча Конституциялык сот төмөнкүдөй тыянакка келди.

Кылмыш-жаза иштерин тергөөнүн жана соттук териштирүүнүн жүрүшүндө эпизоддордун көптүгүнө, бир нече айыпталуучулардын бир өндүрүшкө катышуусуна, ошондой эле кылмыш-жаза куугунтугунун башка татаал конфигурацияларына байланыштуу жагдайлар келип чыккан учурлар көп кездешет, алар процесстин катышуучуларынын укуктарын коргоону кыйындатат жана ошону менен кылмыш-жаза ишин өзүнчө өндүрүшкө бөлүү институтун колдонууну талап кылат.

КЖПКнын 142-беренесинде бекитилген бул механизм айыптоо корутундусун бир жактуу жылдыруу коркунучун болтурбоо жана ар бир айыпталуучу боюнча далилдерге көз карандысыз баа берүүнү камсыз кылуу менен күнөөсүздүк презумпциясын, объективдүүлүктү, калыстыкты жана жоопкерчиликти жекелештирүү принциптерин сактоого багытталган. Мында ишти бөлүп чыгуу күнөө жөнүндө маселени чечпейт, анткени акыркы юридикалык баа берүү соттун өзгөчө компетенциясы бойдон калат.

КЖПК күнөөлүү деп табуу жөнүндө макулдашууну түзүү аркылуу жазык-укуктук чыр-чатакты чечүү мүмкүнчүлүгүнө жол берет (57-глава). Бул институт процесстик жөнгө салуунун өзгөчө формасы болуп саналат, мында айыпталуучунун коюлган айып менен ыктыярдуу жана аң-сезимдүү макулдугу жосундун укуктук квалификациясын жана жоопкерчилик чегин өзгөртүүсүз сактоо менен анын жазыктык жоопкерчилиги жөнүндө маселени жөнөкөйлөштүрүлгөн жана тездетилген тартипте чечүүгө мүмкүндүк берет.

Диспозитивдүү мүнөзүнө карабастан, келишим айыптоо менен коргоонун ортосундагы макулдашууга байланыштуу эмес. Мыйзам чыгаруучу процессуалдык кыянаттык менен пайдаланууларды болтурбоого жана моюнга алуунун чыныгы ыктыярдуулугун камсыз кылууга багытталган деталдуу жол-жоболоштурууну жана көп деңгээлдүү контролдоо механизмин (КЖПКнын 501-503-беренелери) орноткон. Алсак, жол-жобо бир нече милдеттүү этаптарды камтыйт: прокурор айыпталуучунун өтүнүчүн карап чыгат, чечим кабыл алат жана бардык олуттуу шарттарды жазуу менен макулдашуунун текстин түзөт, андан кийин тергөө судьясы ыктыярдуулукту, аң-сезимдүү моюнга алуусун жана басымдын жоктугун толук укуктук текшерүүнү жүргүзөт. Демек, күнөөнү таануу жөнүндө макулдашуу институту эки баскычтуу процессуалдык контролдоо принцибине негизделип, тийиштүү текшерүүсүз формалдуу бекитүү коркунучун жокко чыгарат.

Күнөөнү моюнга алуу жөнүндө макулдашууга негизделген жазык ишин соттук териштирүү КЖПКнын 503-504-беренелери менен регламенттелген өзгөчө тартипте жүзөгө ашырылат. Бул тартиптин негизги өзгөчөлүгү салттуу соттук териштирүүнү жүргүзүүдөн баш тартуу болуп саналат: сот айыпталуучунун күнөөсүн мойнуна алуусуна, түзүлгөн макулдашуунун мыйзамдуулугуна жана мыйзамда белгиленген бардык талаптардын аткарылышына таянып, далилдерди изилдебестен жана баалабастан өкүм чыгарат. Мындай модель ыктыярдуулук презумпциясына жана күнөөнү аң-сезимдүү моюнга алууга негизделген, буга байланыштуу мыйзам чыгаруучу далилдердин изилденбегендиги менен байланышкан негиздер боюнча (КЖПКнын 504-беренесинин 7-бөлүгү) мындай өкүмгө даттануу мүмкүнчүлүгүн жокко чыгарган, бул анын процессуалдык өзгөчөлүгүн тастыктайт.

Баяндалгандарга байланыштуу Конституциялык сот конституциялык укук тартибинин алкагында күнөөнү таануу жөнүндө макулдашуу институтун тааныйт. Мындай тыянак көрсөтүлгөн укуктук конструкция өзүм билемдикти жокко чыгарат, укуктук аныктыкты камсыз кылат жана моюнга алуунун ыктыярдуулугун жана мажбурлоого жол берилбестигин кошуп алганда адилеттүү сот өндүрүшүн сактоонун кепилдиги болуп саналгандыгы менен шартталган. Ушундан улам, жазык куугунтугунун натыйжалуулугу менен айыпталуучунун укуктарын коргоонун ортосунда зарыл болгон тең салмактуулукка жетишилет, ошондой эле укуктук кепилдиктерге зыян келтирбестен процессуалдык үнөмдөө принциби ишке ашырылат.

Көп факторлуу жазыктык куугунтуктоо учурларында айыпталуучулардын биринин күнөөнү таануу жөнүндө макулдашууну түзүүсү жазык ишин өз алдынча өндүрүшкө бөлүүнү талап кылат, бул салттуу соттук териштирүүгө каршы жөнөкөйлөштүрүлгөн тартиптин жол-жоболорунун айырмачылыгы менен гана эмес, жоопкерчиликти жекелештирүү, объективдүүлүк, калыстык жана күнөөсүздүк презумпциясы принциптерин сактоо, ошондой эле башка айыпталуучулардын укуктарын коргоо зарылдыгы менен да шартталган. Өзүнчө бөлүү жаза тартууга даярдыгын билдирген айыпталуучунун ишин обочолонтуп, далилдерди ар тараптуу изилдөөгө жана маңызы боюнча толук соттук териштирүүгө укугу сакталып турган өндүрүштүн башка катышуучуларынын жыйынтыгына таасир этпестен кароого мүмкүндүк берет.

Муну менен бирге, күнөөнү таануу жөнүндө макулдашуунун негизинде бөлүнгөн өндүрүштүн алкагында чыгарылган өкүм негизги иш боюнча башка айыпталуучуларга карата преюдициалдык күчкө ээ эмес экенин баса белгилөө маанилүү. Ал далилдерди изилдебестен кабыл алынат жана макулдашуу түзгөн адамдын укуктук статусунун чегинде гана күчүндө болот.

Өз кезегинде, негизги иштин катышуучуларында процессуалдык кепилдиктердин бүтүндөй комплекси, атап айтканда соттук коргонуу укугу: далилдерди изилдөө мүмкүнчүлүгү, каршы пикирлерди билдирүү жана негиздүү жана адилеттүү өкүм чыгаруу менен бөлүнгөн өндүрүштөн материалдарды талап кылуу сакталат. Ошондой эле жаңыдан пайда болгон жагдайлар боюнча кайра кароо сыяктуу сот актыларын кайра кароо институттарын пайдалануу.

Ошентип, күнөөнү таануу жөнүндө макулдашуунун негизинде бөлүнгөн өндүрүштүн алкагында чыгарылган өкүм арыз ээсинин конституциялык укуктарына таасир этпейт.

КЖПКга ылайык жазык иштерине апелляциялык даттануу укугу процесстин так аныкталган тараптарына – айыпталуучуга, адвокатка, прокурорго, жабырлануучуга жана алардын өкүлдөрүнө, башкача айтканда укуктары жана кызыкчылыктары соттун чечими менен түздөн-түз козголгон адамдарга берилет. Мындай чектөө соттук коргоого болгон укуктун конституциялык принциптеринен, тараптардын атаандаштыгынан жана тең укуктуулугунан түздөн-түз келип чыгат.

Ошол эле учурда мыйзам чыгаруучу мүлкүнө камак салынган же зыяндын ордун толтуруу милдети жүктөлгөн (КЖПКнын 397-беренесинин 2-бөлүгү жана 440-беренесинин 1-бөлүгү) башка жактар тарабынан да жазык куугунтугунун кесепеттери анын катышуучуларынын укуктук статусунун чегинен чыгып кетиши мүмкүн экенин таануу менен даттануу берүү мүмкүнчүлүгүнө жол берет.

Бирок колдонулуп жаткан жөнгө салуу чектелген мүнөзгө ээ жана мүлктүк укуктарга кийлигишүүнүн башка формаларын камтыбастан, мисалы, менчик укугун чектөө же ажыратуу, мүлктү жок кылуу же мыйзамда түздөн-түз көрсөтүлбөгөн, бирок салыштырмалуу укуктук мааниге ээ болгон башка кесепеттерди камтыбастан, мүлктү камакка алуу учурларын көрсөтүүгө чейин тарыйт.

Мүлктүк укуктардын козголгондугунун фактысын таануу адамдын жазык процессине формалдуу катышуусунан гана көз каранды болбойт. Жазыктык куугунтуктоонун кесепеттери адамдын мүлкүн объективдүү козгогон учурларда, ал жабырлануучу же иш боюнча тарап катары таанылбаса да, ага укуктук мамлекеттин принциптерине ылайык келген жана териштирүүнүн адилеттүүлүгүн камсыз кылуучу соттук коргоонун натыйжалуу каражаты камсыз кылынууга тийиш. Ошондой эле соттук актыларды кассациялык инстанцияда даттануу укугу апелляциялык тартипте караганда кыйла кеңири түзүлгөндүгүн эске алуу керек. Баяндалгандарды эске алуу менен, мыйзам чыгаруучу сот актыларына апелляциялык да, кассациялык инстанцияларда да даттануу тартибин жөнгө салуучу бөлүгүндө кылмыш-жаза процессуалдык мыйзамдарды шайкеш келтирүүгө тийиш.

Даттануу субъекттеринин чөйрөсүн өзүм билемдик менен кеңейтүүнү болтурбоо жана сот адилеттигинин максаттарына доо кетирбөө үчүн Конституциялык сот мүлктүк укуктарды козгоонун критерийлерин деталдаштыруу Кыргыз Республикасынын Жогорку Сотунун Пленуму тарабынан практиканын бир түрдүүлүгүн жана алдын ала болушун камсыз кылган түшүндүрмөлөрдү берүү аркылуу жүзөгө ашыруусу максатка ылайыктуу деп эсептейт.