Кабыл алынган кайрылуулар

Конституциялык соттун судьялар коллегиясынын 2024-жылдын 9-декабрындагы аныктамасы менен К.С. Бакиевдин кызыкчылыгын көздөгөн И.Н. Айткуловдун Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза процессуалдык кодексинин (мындан ары – КЖПК) 243, 251, 253-беренелеринин, 256-беренесинин 1-бөлүгүнүн биринчи абзацынын “Тергөөчү процесстин катышуучуларын кылмыш ишинин материалдары менен тааныштыргандан жана алардын өтүнүчтөрү чечилгенден кийин айыптоо актысын түзөт” деген сөздөр менен баяндалган ченемдик жобосунун, 296-беренесинин 6-бөлүгүнүн, 412-беренесинин 3-бөлүгүнүн, 421-беренесинин 2-бөлүгүнүн 3-пунктунун Кыргыз Республикасынын Конституциясынын преамбуласына, 1-беренесинин 1-бөлүгүнө, 24-беренесинин 2-бөлүгүнө, 59-беренесинин 3-бөлүгүнө, 61-беренесинин 1, 2-бөлүктөрүнө, 100-беренесинин 2, 3-бөлүктөрүнө ылайык келүүсүн текшерүү жөнүндө өтүнүчү өндүрүшкө кабыл алынды.

Кайрылуу субъектисинин позициясы

Кайрылуу субъектиси КЖПКтын талашылып жаткан ченемдеринде тергөө органдарынын сырттан айып коюу жана кылмыш ишин айыптоо актысы менен сотко жөнөтүү мүмкүнчүлүгүн жөнгө салуучу ченемдердин жоктугун көрсөтөт, бул анын пикири боюнча, айыпталуучулардын укуктарын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын бузат.

Арыз ээси укук колдонуу практикасынын тараптардын тең укуктуулугу принцибине ылайык келбегендигине көңүл бурат, бул айрым учурларда тергөө айыпталуучунун турган жери аныкталганга чейин токтотулуп, ал эми кээ бир учурларда укуктук аныксыздыкты жаратуу менен тергөө сырттан уланып жаткандыгы менен түшүндүрүлөт.
Ошондой эле ал тараптардын тең укуктуулук жана атаандаштык принциби кылмыш-жаза процессуалдык мыйзамдар айыпталуучунун сырттан чыгарылган сот актыларын кайрадан каратуу жана процесстин бардык баскычтарына катышуу укугун кепилдөөсүн талап кылаарын көрсөтөт.

Кайрылуу субъектиси эгерде айыпталуучу апелляциялык жана кассациялык инстанцияларда даттануунун бардык жол-жоболору аяктагандан кийин келсе, ал сырттан чыгарылган өкүмдү даттануу мүмкүнчүлүгүнөн ажырай тургандыгын белгилейт. Натыйжада анын катышуусу жана бардык процессуалдык укуктарды камсыз кылуу менен сырттан чыгарылган сот актысын кайрадан кароо мүмкүн болбой калат, бул адилеттүү сот адилеттигин жокко чыгарат.

Бул жагдай адамдын конституциялык укуктарын жана эркиндиктерин, анын ичинде адилеттүү соттук териштирүү, бузулган укуктарын бардык жеткиликтүү ыкмалар аркылуу калыбына келтирүү укугун бузат. Ошондой эле ал сот өндүрүшүндө тараптардын тең укуктуулук жана атаандаштык принциптерине карама-каршы келет.

Баяндалгандарды эске алуу менен, арыздануучу талашылып жаткан ченемдерди Конституцияга карама-каршы келет деп таанууну өтүнөт.

«Кыргыз Республикасынын Конституциялык соту жөнүндө» Кыргыз Республикасынын конституциялык Мыйзамынын 31-беренесине ылайык, Конституциялык сот жогоруда көрсөтүлгөн өндүрүшкө кабыл алынган кайрылууну карап чыгат жана өндүрүшкө кабыл алынган күндөн тартып алты айдын ичинде ал боюнча акт чыгарат.

Конституциялык соттун судьялар коллегиясынын 2024-жылдын 21-июнундагы жана 2024-жылдын 24-июнундагы аныктамалары менен С.А. Матцаковдун жана К.Э. Осмоновдун “Жергиликтүү мамлекеттик администрация жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын 44-беренесинин 3-бөлүгүн Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 15-беренесинин 1, 2-бөлүктөрүнө, 45-беренесинин 2-бөлүгүнө, 61-беренесинин 1, 2-бөлүктөрүнө ылайык келүүсүн текшерүү жөнүндө өтүнүчтөрү өндүрүшкө кабыл алынган.

Кайрылуу субъектилеринин позициясы

Арыздануучулардын пикири боюнча, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына мурда кабыл алынган актыларды так критерийлер жана шарттарысыз жокко чыгарууга мүмкүндүк берүүчү талашылып жаткан ченем Конституциянын 15-беренесинин 1, 2-бөлүктөрүнө жана 61-беренесинин 1, 2-бөлүктөрүнө карама-каршы келет. Бул ченем соттун чечимисиз жарандарды алардын мүлкүнөн ажыратуу үчүн колдонулушу мүмкүн, бул өз кезегинде менчикке кол тийгизбестик конституциялык принциптин бузулушуна жана мүлктөн мыйзамсыз ажыратуу коркунучунун жаралышына алып келет.

Кайрылуу субъектилери “Жергиликтүү мамлекеттик администрация жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын 44-беренесинин 3-бөлүгү жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына муниципалдык менчиктин кызыкчылыктарын артыкчылык менен коргоого, жеке менчик ээлеринин укуктарын жана кызыкчылыктарын эске албай, алардын жеке менчикке болгон укуктарын бузууга мүмкүндүк берет деп эсептешет.

Кайрылуунун авторлору талашылып жаткан ченем жеке менчикке болгон укукту сот чечими жок ажыратуу менен гана чектелбестен, Конституция тарабынан кепилденген өз укуктарын жана кызыкчылыктарын коргоо үчүн сотко кайрылуу укугун бузат деп белгилешет.

Жогорудагынын негизинде, арыздануучулар талашылып жаткан ченемди Конституцияга карама-каршы келет деп таанууну өтүнүшөт.

Конституциялык соттун судьялар коллегиясынын 2024-жылдын 22-апрелиндеги аныктамасы менен судья Уметалиева Чолпонай Маматовнанын Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 62-беренесинин (2017-жылдын 2-февралындагы редакцияда) конституциялуулугун текшерүү жөнүндө суроо-талабы өндүрүшкө кабыл алынган

Кайрылуу субъектисинин позициясы

Иштин материалдарына жана талашылып жаткан жобого ылайык биринчи жана апелляциялык инстанциядагы соттор соттук актыларды кабыл алууда Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 12-беренесин жетекчиликке алышкан, анда эгерде кылмыш жасалган мезгилден тартып, өкүм чыгарган мезгилге чейинки мыйзам бир нече жолу өзгөрүлсө, анда мыйзамдын жеңилирээги колдонулат деп каралган, жана тиешелүү түрдө талашылып жаткан жобо колдонулган, аны менен жасалган жосундун жазык-укуктук кесепеттери жеңилдетилген.

Судья Ч.М. Уметалиева Кыргыз Республикасынын Жогорку соту жогоруда аталган соттук актыларды жокко чыгаруу менен төмөн турган соттор талашылып жаткан ченемди туура эмес чечмелегенин жана адам издөөгө жарыяланган учурдан тартып эскирүү мөөнөтү токтотула тургандыгын жана ал кармалган учурдан тартып кайра башталаарын, башкача айтканда, кылмыш жасалган учурдан тартып он беш жыл өткөнүнө же андай болбогондугуна карабастан мөөнөттүн өтүшү токтотула тургандыгы эске алынбагандыгын белгилейт.

Жогоруда айтылган жагдайларга негизденүү менен судья Ч.М. Уметалиева талашылып жаткан ченемди сот өндүрүшүндө турган конкреттүү иште колдонууда, эгерде күнөөлүү адам тергөө органдарынан жана соттон жашырынып жүрсө, издөөдө болсо, эскирүү мөөнөтүнүн өтүшү токтотулууга жатабы деген маселеде укуктук белгисиздик келип чыгат деп эсептейт, бирок ал кылмыш жасаган учурдан тартып он беш жылдан ашык убакыт өткөн.

Ушуга байланыштуу, судья Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 62-беренесинин (2-февраль, 2017-жылдын редакциясында) Конституцияга ылайыктуулугун текшерүүнү өтүнөт.

Кыргыз Республикасынын Конституциялык сотунун 2023-жылдын 7-декабрындагы токтомдору, ошондой эле Конституциялык соттун судьялар коллегиясынын 2023-жылдын 8-декабрындагы жана 20-декабрындагы, 2024-жылдын 27-январындагы аныктамалары менен айрым жарандардын (А.В. Заяцкийдин кызыкчылыгында А.М. Курманбаева; З.К. Мырзапаязованын кызыкчылыгында А.К. Курмушиев; Жолдошалиева А.К. жана Дыйканбаева С.К.; А. Абдукаликовдун кызыкчылыгында А.Т. Исраилов; М.О. Жапаралиевдин кызыкчылыгында У.Т. Джапаралиев; А.Б. Асанкожоеванын кызыкчылыгында К. Жумалы уулу) Кыргыз Республикасынын Административдик процесстик кодексинин 110-беренесинин 8-бөлүгүнүн конституциялуулугун текшерүү жөнүндө өтүнүчтөрү өндүрүшкө кабыл алынган.

Кайрылуу субъекттеринин позициялары

Кайрылуунун авторлору талашып жаткан ченемге ылайык, эгерде мыйзамда башкасы белгиленбесе, сот жүйөлүү деп тааныган себептер боюнча доону берүү мөөнөтүн өткөрүп жиберген жана даттанылган актылар кабыл алынган же даттанылган аракеттер жасалган күндөн тартып 10 жылдан кечиктирбестен сотко кайрылган жактарга өткөрүп жиберген мөөнөт калыбына келтирилиши мүмкүн экендигин белгилешет.

Талашылып жаткан ченемдин колдонулушу Конституциянын 61-беренесинин 1-бөлүгү менен кепилденген соттук коргоо укугун ишке ашыруунун мүмкүн эместигине алып келген. Башкача айтканда, белгиленген убакыттык чектерге байланыштуу мыйзам чыгаруучу негизсиз 10дон ашык жыл мурда кабыл алынган актыларды мыйзамдуу жана сотто талашууга жатпайт деп тааныйт, ошону менен соттук коргоо укугун иш жүзүндө жокко чыгарат.

Эгерде доо коюунун өткөрүп жиберилген мөөнөтү сот тарабынан жүйөлүү деп табылса, анда ал эч кандай ченемдик укуктук акт менен чектелбеши керек жана өзүнүн менчигин сот аркылуу коргоо укугу бузулбас болууга тийиш. Талашылып жаткан ченем жарандардын укук бузуулар тууралуу көп жылдардан кийин билсе дагы, өз укуктарын коргоо мүмкүнчүлүгүнөн ажыратышы мүмкүн. Мыйзамдар чындыкты жана адилеттикти орнотууга тоскоол болбошу керек.

Жогорудагыларды эске алып, жогоруда көрсөтүлгөн кайрылуу субъекттери талашып жаткан ченемди Конституцияга карама-каршы келет деп таанууну суранышат.

Конституциялык соттун судьялар коллегиясынын 2023-жылдын 19-октябрындагы аныктамасы менен «Канцлер» ЖЧКсынын кызыкчылыгын көздөгөн Плахутин Иван Викторовичтин Кыргыз Республикасынын Жарандык процесстик кодексинин 375-беренесинин 1-бөлүгүнүн «иштин маңызы боюнча» деген сөздөр менен туюндурулган ченемдик жобосунун Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 61-беренесинин 1,2-бөлүктөрүнө ылайык келүүсүн текшерүү жөнүндө өтүнүчү өндүрүшкө кабыл алынган.

Кайрылуу субъектисинин позициясы

Арыздануучу кайрылууда талашылып жаткан ченемдин колдонулушу соттук коргонуу укугун чектей тургандыгын белгилейт, анткени соттун мыйзамдуу күчүнө кирген актыларын иштин маңызы боюнча гана кабыл алынган жаңы жагдайлар боюнча кайра кароону жүзөгө ашырууга мүмкүндүк берет.

Мындай жагдай, арыз ээсинин пикири боюнча негизсиз, мыйзамсыз жана адилетсиз факт болуп саналат, бул өз кезегинде соттор тарабынан сот адилеттигин жүргүзүүнүн объективдүүлүгүнө күмөн жаратат.

Баяндалганды эске алуу менен, кайрылуу субъектиси талашылып жаткан ченемди Конституцияга карама-каршы келет деп таанууну суранат.

Конституциялык соттун судьялар коллегиясынын 2023-жылдын 26-сентябрындагы аныктамасы менен судья Тахмина Саматкановна Таджибаеванын «Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутатынын статусу жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын 28-беренесинин 2-бөлүгүнүн конституциялуулугун текшерүү жөнүндө суроо-талабы өндүрүшкө кабыл алынды.

Кайрылуу субъектисинин көз карашы

Талашылып жаткан ченемге ылайык Жогорку Кеңештин депутатын кылмыш-жаза жоопкерчиликке тартууга макулдук алуу үчүн Башкы прокурор же ишти карап жаткан сот Жогорку Кеңешке тийиштүү сунуштама киргизет.

Судья Т.С. Таджибаева Конституциянын 94-беренесинин 1-бөлүгүнө, 100-беренесинин 3-бөлүгүнө ылайык Кыргыз Республикасында сот адилеттигин сот гана жүзөгө ашырыраарын, сот өндүрүшү тараптардын тең укуктуулугунун жана атаандаштыгынын негизинде жүзөгө ашырылаарын белгилейт, анын негизинде сот талашылып жаткан ченемдин жоболорунан келип чыккандай жазык куугунтугун жүзөгө ашыруучу орган боло албайт деп болжолдойт.

Ошону менен бирге, жазык-процесстик мыйзамдардын, «Кыргыз Республикасынын Жогорку соту жана жергиликтүү соттор жөнүндө» конституциялык Мыйзамдын ченемдеринде соттордун компетенциясында депутатты жазык жоопкерчилигине тартууга макулдук берүү жөнүндө сунуштама менен Жогорку Кеңешке кайрылуу укугу каралган эмес жана сунуштаманы Жогорку Кеңешке жиберүү боюнча соттун процесстик аракеттерин аныктоочу жоболор камтылган эмес.

Кайрылуу субъектисинин пикири боюнча, сот тарабынан мындай сунуштаманы киргизүү Конституциянын 100-беренесинин 3-бөлүгүндө бекитилген тараптардын тең укуктуулугунун жана атаандаштыгынын принциптерин одоно бузат.

Ушуга байланыштуу, судья «Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутатынын статусу жөнүндө» Мыйзамдын 28-беренесинин 2-бөлүгүн Конституцияга ылайык келишин текшерүүнү суранат.

Конституциялык соттун судьялар коллегиясынын 2023-жылдын 26-майындагы аныктамасы менен Т.А. Алмазбековдун, К.Б. Кубатбековдун Кыргыз Республикасынын Салык кодексинин 146-беренесинин 1-бөлүгүнүн 1-пунктунун а), б) пунктчаларынын, 2-бөлүгүнүн конституциялуулугун текшерүү жөнүндө кайрылуусу өндүрүшкө кабыл алынган.

Кыргыз Республикасынын Конституциялык сотунун судьялар коллегиясынын 2023-жылдын 29-июнундагы аныктамасы менен Р.Ы. Мамановдун, Э.С. Джаркееванын, М.Г. Анарбаевдын, Л.В. Рафикованын кызыкчылыгын көздөгөн С.М. Манукяндын Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза процессуалдык кодексинин 439-беренесинин 4-бөлүгүнүн конституциялуулугун текшерүү жөнүндө өтүнүчү өндүрүшкө кабыл алынды.